19. Czy wiesz, że pracownicy Polskiego Czerwonego Krzyża dokonywali ekshumacji oficerów polskich zamordowanych w Lesie Katyńskim będąc jednocześnie odpowiedzialnym za stworzenie oficjalnych List Katyńskich?
Po wkroczeniu Armii Czerwonej na teren Polski, do sowieckiej niewoli dostały się tysiące polskich wojskowych i przedstawicieli inteligencji. NKWD umieściła ich w specjalnych obozach, uprzednio organizując selekcję na oficerów oraz podoficerów i szeregowych. Ci drudzy zostali przekazani nazistom i wysłani do Niemiec do przymusowych robót. Oficerowie trafili do obozów w Kozielsku, Starobielsku i Ostaszkowie.
Decyzję o eksterminacji polskich jeńców przetrzymywanych w obozach oraz więzieniach NKWD podjęto na najwyższych stopniach władzy sowieckiej. O wydanie zgody zabiegał przede wszystkim Ławrientij Beria, komisarz spraw wewnętrznych ZSRR, a pod wnioskiem podpisał się sam Józef Stalin. Jeńcy wywożeni byli partiami na miejsca egzekucji: z Kozielska do Lasu Katyńskiego, ze Starobielska do więzienia NKWD w Charkowie, z Ostaszkowa do więzienia NKWD w Kalininie. Ofiarą zbrodni katyńskiej padło 21 587 obywateli polskich – jeńców: 4421 z Kozielska, 3820 ze Starobielska oraz 6311 z Ostaszkowa, a także 7305 więźniów, trzymanych w więzieniach zachodnich obwodów sowieckiej Ukrainy i Białorusi.
Las Katyński 16 kwietnia 1943 r. Nad masowymi mogiłami. Pierwszy z lewej Kazimierz Skarżyński, obok dr Schebesta
„Jak grom z jasnego nieba spadła na nas wieść o zbrodniach dokonanych w Katyniu […]
tysiące rodzin pogrążyło się w żałobie i bezdennej rozpaczy” – napisała Maria Tarnowska.
W tej trudnej sytuacji Polskie Państwo Podziemne poleciło przyjąć niemieckie zaproszenie dla Polskiego Czerwonego Krzyża do udziału w ekshumacjach oraz identyfikacjach zwłok, jednak pod warunkiem, że będzie się to odbywać w warunkach zapewniających możliwość obiektywnego sądu. Zadaniem PCK miało być ustalenie stanu faktycznego, bez pójścia na rękę niemieckiej propagandzie. Niemcy w tym czasie podjęli ostatecznie decyzję o przekazaniu ekshumacji w Lesie Katyńskim – Polskiemu Czerwonemu Krzyżowi. Obawiając się jego odmowy, zastosowali – jak w wielu innych wypadkach – podstęp. 14 kwietnia rano w biurze ZG PCK zjawił się osobiście dr Grundmann i przekazał prezesowi Lachertowi ustne polecenie wyjazdu do Smoleńska 5 osobowej delegacji PCK, informując jednocześnie, że tymże samolotem wylatują z Krakowa pełnomocnik ZG PCK na Okręg Krakowski Stanisław Plappert oraz jego zastępca dr Adam Schebesta, a także delegowani przez ks. kardynała Adama Sapiehę przedstawiciele duchowieństwa. W razie odmowy grożono represjami. „Prezydium Zarządu Głównego postanowiło wysłać do Smoleńska pięć osób w Warszawy, a mianowicie Komisję Techniczną w składzie czterech osób, która w razie potrzeby pozostanie na miejscu, oraz Sekretarza – członka Zarządu Głównego, pana Skarżyńskiego (…)”.
W instrukcji udzielonej członkom Komisji PCK, Prezydium Zarządu Głównego kategorycznie podkreśliło, że w imieniu PCK może występować jedynie Kazimierz Skarżyński. W ciągu krótkiego czasu musiano wybrać „szkielet” Komisji Technicznej – w przypadku możliwych prac w Katyniu – ekipa ta miała zostać wzmocniona. Dyrektor Gorczycki wyznaczył do niej urzędników PCK z biur Zarządu Głównego i Okręgu Warszawskiego: rtm. Ludwika Rojkiewicza – jako kierownika, ponadto Jerzego Wodzinowskiego i Stefana Kołodziejskiego, lekarza dr. Hieronima Bartoszewskiego (zastępcę szefa sanitarnego na Okręg Warszawski PCK) oraz szofera Adama Godzika – pracownika fizycznego. Wszyscy oni jak napisał Kazimierz Skarżyński: „zgodzili się ofiarnie na natychmiastowy wyjazd do Katynia”. Członkowie Komisji Technicznej otrzymali adresowane imiennie pisma o następującej treści: „Zarząd Główny Polskiego Czerwonego Krzyża deleguje pana na podstawie poniżej przytoczonej uchwały do Smoleńska, w charakterze członka Komisji Technicznej (…)”. W grupie krakowskiej – prócz Plapperta i Schebesty znajdowali się: ks. Stanisław Jasiński oraz dr med. Tadeusz Susz – Pragłowski – kryminolog, starszy asystent w Państwowym Zakładzie Medycyny Sadowej i Kryminalistyki w Krakowie. „Już przy odlocie – napisał Kazimierz Skarżyński – oraz w ciągu całego pobytu byliśmy formalnie otoczeni aparatami fotograficznymi i filmowymi, stanowiącymi istną plagę, z której zasięgu dosłownie nie można było wyjść”. Wydał on specjalne polecenie członkom PCK aby trzymali się razem, unikali tworzenia wspólnych grup z Niemcami, szczególnie przy fotografowaniu, nie siadali razem z nimi przy stole i nie wdawali się w żadne niepotrzebne rozmowy. Miało to na celu uniknięcie pozorów współdziałania PCK z Niemcami. W Smoleńsku zakwaterowano ich w hotelu wojskowym.
Las Katyński 16 kwietnia 1943 r. Przy gablotach z dokumentami i przedmiotami wydobytymi z dołów śmierci. W drzwiach (tyłem) Kazimierz Skarżyński
16 kwietnia 1943 roku o świcie ks. kan. Jasiński odprawił w kaplicy szpitalika wojskowego w Smoleńsku mszę św. W intencji zamordowanych w Katyniu polskich oficerów. Następnie, po dwóch dniach zwłoki, grupę PCK zawieziono do Lasu Katyńskiego. Jak się później przypadkiem dowiedzieli, opóźnienie to miało na celu wydobycie z masowych grobów – dla mocniejszego efektu – większej liczby zwłok. Dr Schebesta odniósł wrażenie wręcz teatralnego przygotowania na przyjazd Polaków terenu zbiorowych grobów. „Dookoła ustawiono wieżyczki dla kinooperatorów, maszty w flagami Czerwonego Krzyża, rozwieszono mikrofony, założono kable. „Stanęliśmy – napisał Skarzyński – jak skamieniali. Na trawie i mchu leżało wokół nas około 400 wykopanych już zwłok, a poza wielkim grobem widzieliśmy zarysy następnych. Jak we śnie posuwałem się naprzód. Przeszło kilka minut, zanim ochłonąłem i przypomniałem sobie, że stoją przede mną konkretne zadania. Wątpliwości nie podlegało, że mamy do czynienia z egzekucją masową, wykonaną wprawną katowską ręką. […] Mundury polskie, odznaki, dekoracje, znaczki pułkowe, płaszcze, spodnie i buty były dobrze zachowane, pomimo kontaktu z ziemią i rozkładem. W głębi wykopanych głębokich jam znajdowały się dalsze warstwy trupów i sterczały z mocno zbitej ziemi czerepy, nogi, ręce lub plecy […]”.
„Ojciec Jasiński, potwornie blady i bliski zemdlenia, wdział liturgiczne szaty i odmawiając modły za zmarłych, pokropił groby wodą święconą i posypał je przywiezioną z Polski ziemią. Uklękliśmy i zmawialiśmy wraz z nim modlitwy, podczas gdy Niemcy i grupa Rosjan patrzyła na nas w milczeniu. Zaraz po spełnieniu swego obowiązku ksiądz wstał, ale natychmiast upadł zemdlony” – pisał dalej Skarżyński. Nikt kto oglądał Las Katyński wiosną 1943 roku nie uwolnił się od tego widoku do końca życia. Córka Kazimierza Skarżyńskiego wspominała, jak – już w Kanadzie – ojciec mówił kiedyś o Katyniu przy kolacji i był tak przejęty, że zaczął się dusić i ze ściśniętego gardła nie mógł wydobyć głosu. Z Lasu Katyńskiego Polaków zawieziono do odległego o kilka kilometrów biura GFP, gdzie odbywały się oględziny dokumentów znalezionych przy zwłokach i gdzie urządzono niewielką ekspozycję. W Katyniu na razie miało pozostać trzech członków Komisji Technicznej (Rojkiewicz, Wodzinowski, Kołodziejski). Pozostała delegacja PCK wróciła do Warszawy i Krakowa. 17 kwietnia 1943 r. Skarżyński złożył Prezydium ZG PCK sprawozdanie, po czym oświadczono, że władzom niemieckim w GG, że PCK jest gotów przystąpić do pracy w Katyniu i oczekuje na ich pisemne upoważnienie. Warto podkreślić, że stronie niemieckiej chodziło jedynie propagandę, PCK zaś o profesjonalne ekshumacje i jak najszybsze złożenie ciał ofiar w grobach. Jednym z przykładów nacisków Niemiec było wydanie broszury na temat zbrodni katyńskiej, której projekt wręczono prezesowi Lachertowi z żądaniem napisania do niej wstępu. Miała się ona ukazać w dużym nakładzie, rozpowszechniana być przez placówki PCK, a wpływy z jej sprzedaży miały zasilić konto PCK. Mimo bardzo trudnej sytuacji finansowej ZG znów oparł się tej propozycji, stanowczo sprzeciwiając się wydrukowaniu na okładce informacji o jakimkolwiek związku PCK z tym wydawnictwem.
Las Katyński, 16 kwietnia 1943 r. Członkowie PCK nad jednym z masowych grobów. W środku (w jasnym garniturze i kapeluszu) Kazimierz Skarżyński, obok por. Slowenczik
Ekshumację rozpoczął 29 marca 1943 r. prof. Buhtz ze swoim zespołem w składzie: 3 lekarzy sądowych, 2 chemików sądowych, 3 preparatorów i asystentów sekcyjnych, 2 fotolaborantów. Trzyosobowa póki co Komisja Techniczna PCK przystąpiła do pracy 17 kwietnia 1943 r. Do tej pory (przez trzy tygodnie) Niemcy wydobyli z dołów śmierci i wpisali na listy ekshumacyjne około 300 zwłok – leżały one niepogrzebane. Przy wyborze dalszych członków Komisji Technicznej musiano brać pod uwagę m.in. wymóg fizycznej wytrzymałości w warunkach stałego przebywania w skażonym powietrzu, w bezpośredniej bliskości masy rozkładających się zwłok. 19 kwietnia 1943 roku do Katynia przybyli: Hugon Kassur oraz Gracjan Jaworowski i Adam Godzik – pracownicy Zarządu Głównego i Okręgu Warszawskiego PCK. 28 kwietnia na miejsce dojechała ostatnia grupka Polaków: Stefan Cupryjak i Jan Mikołajczyk – urzędnicy ZG PCK oraz z Krakowa: dr Marian Wodziński st. Asystent z Państwowym Instytucie Medycyny Sądowej i Kryminalistyki oraz jego trzej pomocnicy sekcyjni: Władysław Buczak, Franciszek Król i Ferdynand Płonka. Od wyjazdu Kassura do końca ekshumacji pracowano w składzie 9-osobowym.
Należy zwrócić uwagę na bardzo skromne wyposażenie Komisji, którego nie udało się uzupełnić przesyłką z kraju. Szczególnie dotkliwie odczuwano brak gumowych rękawic (zabrano ich tylko 13 par) oraz gumowych butów (dysponowano tylko jedną parą). Polacy do 20 maja zakwaterowani byli w oddzielnym baraku we wsi Katyń, następnie zaś w lokalu szkoły wiejskiej przy stacji Katyń. Na wyniki ekshumacji z napięciem oczekiwali Polacy, zwłaszcza rodziny ofiar. Najpełniejszy i obejmujący całość sprawy raport opisywanych prac Komisji Technicznej w Lesie Katyńskim, zawarty został w opracowanym przez Kazimierza Skarżyńskiego w czerwcu 1943 roku – niemal bezpośrednio po zakończeniu ekshumacji. Było to: Sprawozdanie poufne o całokształcie udziału Polskiego Czerwonego Krzyża w pracach ekshumacyjnych w Katyniu pod Smoleńskiem, za okres kwiecień – czerwiec 1943 r. złożonym na polecenie Zarządu Głównego przez Sekretarza Generalnego Polskiego Czerwonego Krzyża – liczące 60 stron. Zakres prac prowadzonych przez Komisję Techniczną PCK obejmował: wydobywanie zwłok z pierwotnych mogił, obszukiwanie zwłok i oznaczanie ich kolejnymi numerami, oględziny zwłok i ustalenie przyczyn śmierci, grzebanie zwłok w nowych bratnich mogiłach, identyfikację zwłok na podstawie znalezionych dokumentów i przedmiotów.
Wiosną 1943 r. w Lesie Katyńskim ekshumowano ogółem zwłoki 4243 polskich oficerów. Warto podkreślić, że wszystkie czynności KT odbywały się pod nieustanną kontrolą funkcjonariuszy GFP. Praca 9 – osobowej grupki Polaków wykonywana przez wiele godzin dziennie (na ogół 10 godzin z 1,5 godzinną przerwą na obiad) w strasznym odorze bijącym z otwartych grobów i niepogrzebanych zwłok. Do 7 czerwca trwały prace wykończeniowe na tzw. cmentarzu PCK, składającym się z 6 uformowanych płasko bratnich mogił, w których złożono 4241 polskich oficerów, dbaj generałowie zostali pochowani w oddzielnych grobach. Na każdej mogile ustawiony został 2,5 metrowy drewniany krzyż; na najwyższym zawieszono, wykonany przez Polaków z blachy i drutu wieniec, z cierniową koroną z drutu kolczastego w środku i przybitym do krzyża orzełkiem, zdjętym z oficerskiej czapki. Po zakończeniu ekshumacji sprawa katyńska w ZG PCK skoncentrowała się na przebadaniu dokumentacji znalezionej przy zwłokach, opracowaniu w miarę możliwości pełnej listy ekshumowanych oraz wydaniu rodzinom ofiar świadectw zgonu.
Las Katyński, 16 kwietnia 1943 r. ks. kan. Jasiński odprawia modły nad masowymi mogiłami. Pierwszy z prawek Kazimierz Skarżyński
Nadsyłane z Katynia do ZG PCK listy ekshumowanych były przede wszystkim natychmiast wiernie odpisywane w Biurze Informacyjnym, przy czym każda strona odpisu zaopatrywana była w parafę osoby sprawdzającej jego wierność z oryginałem oraz pieczątkę Biura Informacyjnego PCK. Sporna kwestia pomiędzy Zarządem Głównym PCK a Niemcami dotyczyła tzw. spuścizny katyńskiej, tj. dokumentów i przedmiotów znalezionych przy zamordowanych. Władze GG zadecydowały o ich przekazaniu do dalszych badań w Państwowym Instytucie Medycyny Sądowej i Kryminalistyki, kierowanym przez Niemca dr. Wernera Becka. Pierwsza skrzynia z depozytami katyńskimi przywieziona została do kraju 12 maja 1943 roku – zawierała 376 kopert, trafiając do Oddziału Chemicznego Instytutu w Krakowie. Na jego czele stał dr chemii Jan Zygmunt Robel, a obsadzony był przez samych Polaków. Jak napisał Skarżyński, depozyty te: „Dla narodu polskiego przedstawiały bezcenny skarb, tak uczuciowo, jak i historycznie”. Całość materiałów z Katynia dostarczona została do Oddziału Chemicznego 28 czerwca 1943 r. poprzez Główny Wydział Propagandy rządu GG. Było to 9 dużych, drewnianych skrzyń oraz jedna mała, mieszcząca dokumentację przeznaczoną przez Niemców na planowaną ruchomą wystawę katyńską. Prace zespołu dr. Robla nad dokumentacją katyńską prowadzone były w ścisłym i stałym kontakcie z ZG PCK w Warszawie oraz kierownictwem krakowskiego Okręgu PCK.
Ratowanie dokumentacji katyńskiej
Polacy obawiali się, że Niemcy wywiozą skrzynie na zachód, dlatego też PCK wraz z AK prowadzili intensywne działania w celu przejęcia dokumentacji katyńskiej. Z ramienia PCK zaangażowany był w tę sprawę przede wszystkim dr Schebesta. Przygotowane zostały obite wewnątrz cynkową blachą skrzynie, do których miały być przełożone koperty katyńskie, po ich zalutowaniu planowano zatopić je w upatrzonym stawie. Schebeście udało się przy pomocy dr. Robla wnieść skrzynie do Instytutu Medycyny Sądowej, jednak w tym czasie Niemcy rozkazali natychmiast przenieść materiały z siedziby Oddziału Chemicznego do budynku Instytutu przy Grzegórzeckiej 16. We wszystkich powojennych relacjach i zeznaniach na ten temat mówi się o „niedyskrecji” jednego z pracowników fizycznych Instytutu, przez którą Niemcy dowiedzieli się o planach przejęcia dokumentacji. 4 sierpnia 1944 roku skrzynie z depozytami katyńskimi zostały przez dr. Becka wywiezione do Zakładu Medycyny Sadowej Uniwersytetu we Wrocławiu, a jakiś czas przed otoczeniem miasta przez Armię Czerwoną, w początkach lutego 1945 r. przetransportowane do Radebeul koło Drezna i złożone w magazynie kolejowym. Przed wejściem wojsk sowieckich pracownik kolejowy – według wydanego na taką okoliczność rozkazu Becka – skrzynie spalił. Czy tak się rzeczywiście stało – tego nie wiemy.
Las Katyński, 16 kwietnia 1943 r. Nad zwłokami polskich oficerów. Pierwszy z lewej Kazimierz Skarżyński, pochylony dr Schebesta
2 sierpnia 1944 roku archiwum ZG PCK spłonęło wraz z całym gmachem, podpalonym celowo przez Niemców. Według Kazimierza Skarżyńskiego, spaliło się wówczas także tajne archiwum PCK z materiałami dot. Katynia. Jednakże w 1989 roku na strychu budynku Zarządu Wojewódzkiego PCK w Lublinie znaleziono ukryte odpisy list ekshumacyjnych przysłanych w okresie maj-lipiec 1943 r. z ZG PCK. Były to – do 2011 roku jedyne znane polskie listy z ekshumacji w Katyniu. Jednakże ks. prałat Stefan Wysocki w 2011 roku przekazał do Archiwum Akt Nowych dokumenty katyńskie otrzymane w 1977 r. od byłej kierowniczki Wydziału I Biura Informacyjnego PCK Jadwigi Majchrzyckiej, która przechowywała je w skrytce swojego mieszkania. Tajemnicą jest skąd i w jaki sposób dokumenty te otrzymała. Wiadome jest, że była ona żołnierze, AK, uczestniczyła w powstaniu warszawskim – po jego upadku znalazła się w Krakowie pełniąc funkcję kierowniczki filii Biura Informacyjnego PCK, wracając do Warszawy i tamtejszego archiwum w marcu 1945 roku. Bez względu na to w jaki sposób przejęła część dokumentacji katyńskiej, należy podkreślić, że wykazała się niezwykłą odwagą, wręcz bohaterstwem przechowując przez 30 lat materiały, troszcząc się o ich ratowanie nawet na łożu śmierci.
Skrzynie katyńskie
Temat skrzyń katyńskich zawierających rozmaite pamiątki po zamordowanych oficerach jest powtarzany od wielu lat. Warto zwrócić uwagę na wspomnienia rodziny Kazimierza Skarżyńskiego, która twierdziła, że jedna ze skrzyń została zabezpieczona w metalowym pudle i schowana w jeziorze.
Po wielu latach o temacie skrzyni katyńskiej w Krakowie wspominał działacz opozycyjny w PRL-u i profesor AGH Jan Sentek. Jego relację w 1991 roku nagrał Adam Macedoński, twórca Instytutu Katyńskiego. Profesor opisywał nieznaną przez lata akcję zorganizowaną przez żołnierzy AK, których celem było zdobycie rzeczy z Katynia przywiezionych przez hitlerowców. W ich ukryciu mieli uczestniczyć pracownicy krakowskiego oddziału Polskiego Czerwonego Krzyża.
W związku z relacją profesora Jana Sentka, Instytut Pamięci Narodowej zdecydował się wszcząć śledztwo poszukiwawcze. Na ich zlecenie, naukowcy z Akademii Górniczo-Hutniczej przebadali częściowo georadarem podwórko kamienicy Małopolskiego Oddziału Okręgowego Polskiego Czerwonego Krzyża, jednak w pierwszym etapie badanie nie przyniosło pozytywnych rezultatów.
Jednakże, aby uznać badania za prawidłowe i kompletne, należy przeprowadzić je wykorzystując sprzęt o głębszym zasięgu. W toku zbierania różnego rodzaju wiadomości, Małopolski Oddział Okręgowy Polskiego Czerwonego Krzyża uzyskał informację, iż w latach osiemdziesiątych, bądź dziewięćdziesiątych, nawieziono dodatkowo od 1,5 do 2 m ziemi oraz gruzu na podwórzu, co dodatkowo utrudnia przeprowadzenie badań. Problematyczna jest również obecność skalniaka znajdującego się na tym terenie oraz zasypana studnia. Ponadto, duże pomieszczenie służące obecnie ratownikom MOO PCK jako skład sprzętu, dawniej było drewnianą szopą. Ze względu na ogromną ilość rzeczy, obszar ten został zbadany jedynie w dwóch miejscach, zaś metalowe pomieszczenie usytuowane w rogu ogrodu nie zostało sprawdzone w żaden sposób ze względu na zbyt duże zakłócenia związane z materiałem z jakiego jest stworzone.
MOO PCK aktualnie przygotowuje się do przeprowadzenia dalszych poszukiwań zarówno na terenie ogrodu, jak i we wszystkich piwnicach znajdujących się na terenie budynku, wyrażając zgodę na przeprowadzenie na terenie krakowskiego oddziału kontynuacji badań geologicznych jak i archeologicznych, oraz zadeklarował wszelką pomoc w ich prowadzeniu, oddając do dyspozycji ogród wewnętrzny, podwórko, piwnice – zgadzając się na gotowość naruszenia ziemi i architektury ogrodu.
Las Katyński, cmentarz PCK, czerwiec 1943 r.
Wszystko, a nawet dużo więcej, niż można było w tych warunkach dla polskich oficerów i ich rodzin zrobić – zostało wykonane. Skarżyński stwierdził: „Jedno jest pewne: z instytucji, które nad sprawą pracowały, tylko PCK nie może być posądzony i stronniczość. […] Jedynie PCK wraz z ekipą kryminologów prof. Robla w Krakowie zbadali sprawę naprawdę wszechstronnie, sumienną, dwumiesięczną pracą ekshumacyjną na miejscu i przeszło rok trwającym naukowym badaniem dokumentów w Krakowie. Jedynie im przyświecała czysta myśl czerwonokrzyska ignorowania wrogów i służenia prawdzie”.
Warto podkreślić, że udział uczestników Komisji Technicznej PCK w ekshumacjach katyńskich odbił się na całym ich życiu. Przesłuchania, prześladowania, aresztowania i ucieczki z kraju to rzeczywistość jaka spotkała czerwonokrzyskich bohaterów.
Ponadto, w czerwcu 1991 r. podjęto decyzję o wyjeździe do Charkowa, Katynia i Miednoje polskich ekspertów, którzy wzięli udział w ekshumacjach oficerów. Były one prowadzone w latach 1991 oraz w 1994 i 1995. We wszystkich ponownie uczestniczyli przedstawiciele Polskiego Czerwonego Krzyża.
Tak, o tamtych wydarzeniach mówi jedna z uczestniczek ekshumacji, p. Elżbieta Rejf – kierownik Biura Informacji i Poszukiwań w ZG PCK: „Sprawa katyńska to bardzo bolesny rozdział w pracy Polskiego Czerwonego Krzyża. Po wojnie do Biura Informacji i Poszukiwań PCK zwracały się rodziny oficerów i żołnierzy WP wziętych do niewoli we wrześniu 1939 r. Niestety, pomimo podejmowanych starań nie udało nam się uzyskać potwierdzenia ich losów. Umożliwienie mi jako przedstawicielowi PCK wzięcia udziału w ekshumacji mającej charakter prokuratorsko-śledczy odebrałam jako ogromne wyróżnienie dla mnie i naszej instytucji. Było to po 48 latach od odnalezienia w lesie katyńskim zwłok zamordowanych polskich jeńców wojennych. Prace Biura rozpoczęły się w dn. 25.07.1991 r. w Charkowie, a po 2 tygodniach w Miednoje. Żadne słowa nie oddadzą tego, co ujrzeliśmy po odkryciu dołów śmierci. Przestrzelone czaszki i kości, a wśród nich, mundury, czapki ze schowanymi medalikami z dedykacją, miniatury odznak, fragmenty listów od najbliższych. Chociaż zdarzały się momenty załamania, trwały one krótko. Zależało nam bardzo na tym, aby w określonym terminie wydobyć jak najwięcej szczątków ludzkich i przedmiotów, które znaleziono przy zwłokach. Na te informacje czekały rodziny w Polsce. Moją pracę kontynuowałam podczas następnej ekshumacji w 1995 r. w Miednoje.”
Flaga PCK w lesie katyńskim.
18 kwietnia 2004 r. ROPWiM (Radę Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa) umieściła na ścianie „Poległym na Wschodzie” kościoła pw. św. Karola Boromeusza w Warszawie tablicę upamiętniającą członków Komisji Technicznej PCK pracujących w 1943 r. w Katyniu oraz jej przewodniczącego Kazimierza Skarżyńskiego.
Źródło: Małopolski Oddział Okręgowy PCK http://pck.malopolska.pl/
